Asya'daki Hunlar'ın ne zaman devlet kurdukları bilinmemektedir. Onların hakkındaki çoğu bilgi Çin kaynaklarından öğrenilmektedir.Çinliler Hunlar'a Hsing-nu adını vermişlerdir.Büyük Hun Devleti'nin bilinen ilk hükümdarları Teoman(Tuman) Başkentleri ise Ötülgen'dir. Çinliler Hunlardan gelen akınlara karşılık veremediklerinden dolayı Çin Seddi'ni yaptırmışlardır. Teoman'dan sonra başa geçen oğlu Mete (Mao-dun)öncelikle devletinyönetimini düzeltti ve orduyu güçlendirdi.Bu dönem Hun Devletinin en güçlü dönemidir.
Mete önce çevresindeki Türk boylarını bir araya topladı sonra diğer devletlerle savaşlar yaptı.toprak kazanımlarından sonra Çin'in üzerine yürümeye başladı.
Çin ile yapılan 3 yıllık savaş neticesinde Çin İmparatoru Kao-ti yenilmiştir.
Mete Han Çin'in dışardan yönetilmeyeceğini , ele geçirilmesinin mümkün olmayacağnı düşünerek ve eğer Çine girip yerleşmenin kötü sonuçlar doğuracağını düşünerek Çin'i sadece vergiye muaf tutmuştur.
Çinlilerle bir anlaşma yapılmıştır.Bu anlaşma ilk ulusal anlaşmadır .
Mete'den sonra başa geçen Ki-ok devlet yine eski gücünü korumuştur. Ki-ok Çin ile ilişkileri geliştirmek için Çinli bir prensesle evlenmiştir.Böylece Çinli ajanlar Hun toprakları içinde rahatça dolaşmaya başlamışlardır.Türk boylarının aralarına girerek boylar arası anlaşmazlıklar çıkarmışlardır. Türk boyları arasında savaşlar çıktı ve devlet içten yavaş yavaş yıkılmaya başladı.Zaten Çin'in amacı Hunları içten yıkmaktı.Bu politika Ki-ok döneminde fazla hissedilmezken yerine geçen oğlu Chün-ch(Cün-çin)'en döneminde etkisini iyice göstermiştir.Cün-çin'in ölümünden sonra Hunlar'ı içten yıkma politikası hız kazanmıştır.Çinliler Hun Devletinde çıkan isyanlara destek vermiştir. Çin bunun sonucunda da M.Ö 60 yılında İpek Yolu denetimini ele geçirmiştir.Hunlar'ın başında bulunan Ho-han-yeh sıkıntıları aşmanın Çin'in egemenliği altında görmesi kardeşi Çi-çi'yi harekete geçirmiştir.Çi-çi Türkler'in başka bir devletin egemenlği altında yaşmasının onursuzluk olarak nitelendirmiştir.Böylece Çi-çi ve Ho-han-yeh savaştılar Ho-han-yeh yenildi ve güneye çekilerek Çin egemenliğine girdi Çi-çi ise kendisiyle aynı görüşte olanlarla birlikte Çu ve Talas ırmaklarının bulunduğu bölgeye çekilmiştir.M.Ö 36 yılında Çi-çi Çinliler'le savaş yapmış ve savaşta öldürülmüştür.Bunun sonucunda Batı Hunları dağılmışlardır.
Çin hakimiyetinde yaşayan Güney Hunları ise Ho-han-yeh'in ölümünden sonra güçlenmişlerdir ve Çin'e karşı başarılar sağlayarak bağımsız olmuşlardır(M.Ö 18). Güney Hunları'nda sonraları çıkan taht kavgaları ve hayvan hastalıkları sonucu devlet 48 yılında iki'ye ayrılmıstır. (Kuzey ve Güney).Güney Hunları'nı 216'da Çinliler,Kuzey Hunlarını ise 156 yılında Sien-Pilerler yıkmıştır
|
